اجوبة المسائل‌المهنائیة (کتاب)كتاب أجوبة المسائل المهنائية يا جوابات المسائل المدنيات [۱]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج۶، ص۲۷۲ .
مجموعۀ پاسخ‌هايى است كه توسط علامه حلی « قده» به سؤالات سيد مهنّا بن سنان ، قاضى مدینة النبی داده شده است.۱ - درباره مؤلفشيخ جمال الدين، ابو منصور، حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلّى ملقب به علامۀ حلّی و علامه( على الإطلاق) در ۲۷ رمضان سال ۶۴۷ ه ق به دنيا آمد و در ۲۱ محرم سال ۷۲۶ ه ق در حلّۀ مزیدیه وفات نمود و در يكى از صحن‌هاى روضۀ امير المؤمنين علی علیه السلام در نجف اشرف دفن گرديد. پدر او شيخ سديد الدين يوسف بن على بن مطهر حلّى از علماى برجسته و نامدار و داراى مقام علمى و اجتماعى بوده است. در هنگام حضور خواجه نصیر الدین طوسی در حلّه و اجتماع علما براى ديدار او شيخ نجم الدين جعفر بن سعيد، در جواب درخواست خواجه براى معرفى عالم‌ترين افراد در علم كلام و اصول به شيخ سديد الدين و مفيد الدين محمد بن جهم اشاره كرد. علامه دوران كودكى خويش را تحت تربيت پدر و مادر دلسوز و عالمش و تحت نظارت دايى بزرگوارش، محقق حلی كه همچون پدرى مهربان براى او زحمت مى‌كشيد، گذراند. اولين استاد علامۀ حلى شخصى به نام« محرم» است كه خواندن و نوشتن را نزد او فرا گرفت آنگاه ادبیات عرب و علم فقه و اصول و حدیث و کلام و قواعد آن را نزد پدر و دايى گراميش كه شأن والايى در تمام علوم مخصوصا فقه و اصول و كلام داشتند، خواند. تيزهوشى و تلاش او، بزودى او را به حلقۀ درس بزرگان آن زمان رسانيد و نزد اساتيد بزرگوارى كه هر كدام در آن روزگار برجسته بودند علوم عقلى از منطق ، فلسفه ، هیئت و علوم ديگر را خواند تا اين كه در زمرۀ علما قرار گرفت و در سنين جوانى بر بسيارى از آنها تفوق يافت. ۲ - ارزش و اعتبار کتاب اگر چه اين مجموعه به صورت كتب متداول، تأليف نشده است اما به علت اين كه حاوى مباحث تفسيرى، اعتقادى، فقهى و حتى كتاب شناسى با ارزشى مى‌باشد از جايگاه خاصى برخوردار است. از آنجايى كه اين جواب‌ها در رابطه با سؤالات فردى كه مسند قضاوت را در شهر مهمى چون مدینة النبی به عهده داشته است، مى‌باشد و اين شهر مركز برخورد آرا و نظريات شيعيان و اهل تسنن بوده است و بسيارى از سؤالات نيز به صورت فقه مقارنه‌ای مطرح شده است، كتاب آميخته‌اى از فقه استدلالی و همين طور فقه مقارنه‌اى مى‌باشد. مباحث فقهى كه در كتاب مطرح شده عمدتا از كتاب طهارة ، اطعمه و اشربه ، صلاة ، نکاح و قضاء مى‌باشد. علاوه بر مباحث تفسيرى، اعتقادى و كلامى در المسائل المهنائية الثالثة و همين طور تاريخ ولادت علامۀ حلى در شب جمعه ۲۷ رمضان ۶۴۸ ق، و تاريخ ولادت فرزندش در نيمۀ شب ۲۰ جمادی الأولی سال ۶۸۲ ق، فهرستى از كتب علامۀ حلّى تا سال ۷۲۰ ق به قلم وى ذكر شده است كه گنجينۀ با ارزش و مهمى در شناخت كتب وى و تاريخ تأليف آنان مى‌باشد. به اين فهرست، در الذريعة و أعیان الشیعة و ساير كتب تراجم و كتاب شناسى به كرات استناد شده است كه از آن موارد كتاب تحصیل الملخّص ، تنقیح القواعد و مدارک الأحکام را مى‌توان ذكر كرد. [۳]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج۵، ص۴۰۶ .
۳ - گردآورنده اين كتاب به همت فخر المحققین گردآورى شده و مهنا بن سنان نيز پس از نگه‌دارى يك نسخه از آن، نسخه‌هاى ديگرى را استنساخ نموده و به مناطق مختلف فرستاده است. در الذریعة در رابطه با جمع‌آورى اين كتاب به نقل از فخر المحققين در پايان نسخه‌اى از آن كه به كتاب أسئلة الآملیّة ضميمه شده آورده است: بسم الله الرحمن الرحيم هذه المسائل و أجوبتها صحيحة سئل والدي عنها فأجاب بجميع ما ذكره هاهنا و قرأتها أنا على والدي قدس سره و رويتها عنه و قد أجزت لموالانا السيد الإمام العالم العامل المعظم... حيدر بن سيد سعيد تاج الدين علي بادشاه ابن السيد السعيد ركن الدين حيدر العلوي الحسيني. و همين طور راجع به استنساخ آن توسط مهنا بن سنان مى‌نويسد: و نسخ السيد مهنا السؤالات و الأجوبة بخطه بعين صورتها بلا زيادة و نقصان لما سأله بذلك و عنه المولى عز الدين بن نور الدين علي أبي سعيد و انتشرت النسخ عنه. از طرفى با توجه به احاطۀ مهنا بن سنان به كتب مختلف علامۀ حلى و سؤال از بعضى از مباحث كتاب قواعد الاحکام و مختلف الشیعة و غيره مى‌توان از اين كتاب به عنوان منبعى معتبر و كمياب در تفسير بعضى از نظريات وى استفاده نمود.( مسائل ۴۳، ۹۳، ۱۱۳، ۱۴۳). ۴ - شخصيت مهنا بن سنان اگر چه مهنا بن سنان در ابتداى سؤالات با تواضع بسيار با علامۀ حلّى مكاتبه نموده و حتى از تعبير« مملوك» نسبت به خود استفاده نموده است امّا عظمت مقام علمى وى آنچنان است كه علامۀ حلّى در مقدمۀ سه كتاب المهنائية با تعابير بسيار بلند و ارزشمندى از وى ياد نموده كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود. هو السيد الكبير النقيب الحسيب النسيب المعظم المرتضى ••• فخر السادة و زين السيادة •••معدن المجد و الفخار و الحكم و الآثار ••• الجامع للقسط الأوفى من فضائل الأخلاق ••• الفائز بالسهم المعلى من طيب الأعراق ••• مزين ديون القضاء بإظهار الحق على المحجّة البيضاء عند ترافع الخصماء ••• نجم الملّة و الحقّ و الدين مهنى بن سنان الحسيني القاضي بمدينة جدّه رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• الساكن مهبط وحي رسول الله سيد القضاة و الحكماء رئيس الخاص و العام ••• شرف أصغر خدمه و أقلّ خدامه برسائل في صمنها مسائل دالة على جودة قريحته و كمال فطنه ••• و كشف عن حدسه الصائب و فكره الثاقب.( خطبۀ مهنائيۀ اول، ص ۲۰). در ابتداى مهنائيۀ دوم و همين طور مهنائيۀ سوم نيز از همين تعابير استفاده شده است . و در خطبۀ صفحۀ ۱۶۱ از تعبير به« فوجدتها صادرة عن نفس قدسيّة و فكرة نورانيّة و فيض إلهي و تأييد رباني، زاكيا فيها طريق التحقيق مسالكا فيها مسالك التدقيق» استفاده نموده است. در أمل الآمل نيز از وى تعبير شده است به فاضل فقیه محقق. ۵ - اجازۀ علامه به مهنا در ابتداى اين مجموعه سؤال‌ها و جواب‌ها، علامۀ حلّى به سه گونه اجازۀ نقل كتب خود و ديگران را به مهنا داده است كه نشان از اعتماد فوق العادۀ علامه به او دارد. يكى از اين اجازه‌ها در ابتداى أجوبة المسائل المهنائية الأولى است كه علامه طرقش به بعضى از بزرگان را ذكر نموده است و در سال ۷۱۹ ق در حلّه آن را نوشته است. اجازۀ دوّم در سال ۷۲۰ ق نوشته شده كه در آن، وى تأليفاتش را نام برده است. در اجازۀ سوّم كه در خطبۀ كتاب ذكر شده است علامه اين موارد را اجازه داده است: ۱- جميع مصنفاتي و مؤلفاتي و مقرواتي، ۲- مصنفات والدي، ۳- جميع ما صنفه جدي في الأصول و الحديث، ۴- جميع ما صنف قدماء علمائنا بطريق إسنادي إليهم، ۵- جميع مصنفات خواجه نصير الدين الطوسي، ۶- جميع مصنفات فخر الدين الرازي، تاريخ تأليف . قسمت‌هاى مختلف كتاب در زمان‌هاى متفاوتى تأليف شده است كه عبارتند از: أجوبة المسائل المهنائية الأولى در سال ۷۱۷ ق تأليف شده و در خطبۀ آن آمده است: فنظرها رحمه الله عند الاجتماع به في الحلة المحروسة سنة سبع عشر و سبع مائة. أجوبة المسائل المهنائية الثالثة در محرم سال ۷۲۰ ق نوشته و تدوين شده است. أجوبة المسائل المهنائية، در اواسط سال ۷۲۰ ق نوشته شده و در خطبۀ آن آمده است: و كتب هذه الأسطر محمد بن مطهر في منتصف محرم سنة عشرين و سبع مائة. ۶ - زمان چاپ آنچنان كه در الذريعة و أعيان الشيعة آمده است اين كتاب فقط از دو مجموعۀ مهنائيۀ اول و دوم تشكيل شده بوده است. [۳۲]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج۵، ص۴۰۶ .
اما بعدها در سال ۱۴۰۱ ق مهنائيۀ سوّم نيز به آن اضافه شده است و بنظر مى‌رسد كه تاريخ انتشار كتاب موجود نيز همان سال ۱۴۰۱ ق باشد. ۷ - نسخه‌ها در الذريعة جلد ۵ صفحۀ ۲۳۸ به چهار نسخه اشاره شده است. ۱- نسخۀ متعلّق به سيد عبد الحسین حجت . ۲- نسخه‌اى مربوط به كتابخانۀ عبد الحسین تهرانی . ۳- نسخه‌اى متعلق به آستان قدس رضوی و به خط سيد علی بن عطاء الله حسینی جزائری ، مربوط به سال ۹۹۴ ق كه صورت اجازۀ علامۀ حلى در سال ۷۲۰ ق در آن هست. ۴- نسخه‌اى متعلّق به كتابخانۀ سيد محمد باقر يزدى نوۀ سید محمد کاظم یزدی صاحب عروة الوثقی . اين نسخه به خط ملا رستم على جرفادقانى گلپايگانى و مربوط به سال ۹۷۵ ق مى‌باشد. در مقدمۀ كتاب إرشاد الأذهان و كتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه نيز به دو نسخه‌اى كه متعلّق به آستان قدس رضوى است اشاره نموده است. نسخه‌اى كه به خط احمد بن علی حسینی جزائری است با شمارۀ ۲۸۲۲ و نسخه‌اى كه به خط عطاء الله حسينى جزائرى است با شمارۀ ۲- ۲۳۳۰ مشخص شده‌اند. ۸ - مطالب كتاب موجود حاوى چهار مجموعه از سؤالات و جواب‌هاى آنها مى‌باشد كه عبارتند از: ۱- أجوبة المسائل المهنائية الأولى، صفحات ۱۷ تا ۱۱۰، شامل ۱۸۴ مسأله. در اين قسمت همۀ مسائل فقهى هستند مگر مسائلى كه در ذيل آمده است. مسائل ۱، ۲، ۳، ۱۰، ۱۲، ۱۶، ۱۹، ۳۳، ۳۴، ۵۹، ۸۷، ۱۳۷، ۱۴۹ اعتقادى، مسائل ۱۰، ۱۷۹ تفسيرى، مسألۀ ۱۷۰ رجالى، مسائل ۵۷ و ۵۸ تفاوت مسائل و كتب اصولى با كتب روايى، مى‌باشند. ۲- أجوبة المسائل المهنائية الثانية، صفحات ۱۱۱ تا ۱۳۳، شامل ۳۹ مسأله، در اين كتاب تمام مسائل به جز ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۲۶، فقهى هستند. ۳- أجوبة المسائل المهنائية الثالثة، صفحات ۱۳۷ تا ۱۵۷، شامل ۲۸ مسأله و فهرست مؤلفات علامۀ حلى و تاريخ ولادت وى و فرزندش فخر المحققين مى‌باشد. تاريخ ولادت‌ها در خطبۀ كتاب، و فهرست تأليفات وى در آخر كتاب، صفحات ۱۵۵ تا ۱۵۷ ذكر شده است. كتاب سوّم تمام مسائل آن بجز مسائل ۱، ۲، ۱۵، ۲۴، ۲۵ ، فقهى هستند. ۴- أجوبة المسائل المهنائية، صفحات ۱۶۱ تا ۱۷۳، شامل ۲۵ مسأله، تمام مسائل بجز مسألۀ ۶، فقهى هستند. در الذريعة و أعيان الشيعة به دو مجموعه از آنها يعنى مهنائيۀ اوّل و دوم اشاره نموده است و ظاهرا از سال ۱۴۰۱ ق، دو مجموعۀ بعدى به آنها ضميمه شده است. [۷۰]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج۵، ص۴۰۶ .
[۷۱]
أعيان الشيعة، سید محسن امین، ج۵، ص۳۹۶ .
۹ - كلام بزرگان الذريعة: المسائل المهنائية للسيد مهنا بن سنان بن عبد الوهاب الجعفري العبدي الحسيني المدني و هي اثنتان أولى و ثانية، أرسلهما إلى العلامة الحلّي، فكتب جواباتهما كما مرت و في الثانية سئل عن مولد فخر المحققين ولد العلامة و قد مرت جوابات المسائل المهنائية. أمل الآمل: نجم الدين مهنا بن سنان بن عبد الوهاب الحسيني المدني فاضل فقيه محقق، له مسائل إلى العلاّمة و للعلاّمة جواباتها. فوائد رضویه : سيد مهناى مذكور، صاحب مسائل مدنيات است و آن مسائلى است كه از آية الله علامۀ حلى سؤال كرده و آن بزرگوار جواب فرموده و علامه، حمد و ثناى عظيم از او فرموده. [۷۶]
فوائد رضويّه، آقا رضا همدانی، ج۱، ص ۶۶۸.
در كتاب‌هاى تراجم و كتاب شناسى فقط از حاشيۀ خواجه اسماعیل خواجویی اصفهانی ( م ۱۱۷۳ ق) ذكر شده كه در أعيان الشيعة به نقل از صاحب روضات، از آن تعبير به« إنّها مدوّنة لطيفة» شده است. لؤلؤ البحرین : هو صاحب الأسئلة المشهورة إلاّ أن العلاّمة- رضوان الله عليه- لم يوفقها حقها من الأجوبة كما لا يخفى على من راجعها مع دقة تلك المسائل و احتياجها إلى مزيد البحث. [۷۹]
لؤلؤ البحرين، شیخ یوسف بحرانی، ج۱، ص۲۰۸ - ۲۰۹.
۱۰ - مشاهده آنلاین کتابأجوبة المسائل المهنائیة نویسنده:علامه حلی ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعاین مقاله با استفاده از نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی توسط گزوه پژوهشی ویکی فقه باز نویسی شده است. |